چگونه احساس تنهایی کودکمان را بشناسیم و آن را درمان کنیم؟

احساس تنهایی، تنها مختص بزرگسالان نیست؛ کودکان نیز ممکن است به دلایل خاصی آن را تجربه کنند. یکی از این دلایل، نیاز کودکان به تمرین مهارت‌های اجتماعی است. طبیعی است که فعالیت‌های اجتماعی در ابتدا باید با حمایت والدین همراه باشد. حتی والدین باید به کودکان کمک کنند و به آن‌ها بیاموزند چگونه با همسالان یا دوستان جدید با سن‌های متفاوت ارتباط برقرار کنند تا احساس تنهایی نکنند.

بر اساس تحقیقات، حدود ۱۴ درصد از کودکان بین ۱۰ تا ۱۲ سال احساس تنهایی می‌کنند. همچنین طبق گزارش صفحه «راهنمای درمانی» در بریتانیا، در گروه سنی ۱۶ تا ۲۴ سال، این میزان به ۴۰ درصد افزایش می‌یابد؛ یعنی نوجوانان و جوانان در آغاز بزرگسالی بیش از دیگر گروه‌ها احساس تنهایی دارند. طبیعی است که کودک گاهی نیاز به زمانی برای تنهایی داشته باشد. اما اگر کودک دائماً تنهاست و در برقراری ارتباطات جدید دچار مشکل می‌شود، مهم است که به این موضوع توجه شود و با معلمان، مشاوران خانواده یا افراد نزدیک گفت‌وگو کرد تا بتوان از آن‌ها کمک گرفت.

تنهایی با خطرات جسمی و روانی همراه است. احساس تنهایی می‌تواند باعث بروز رفتارهای ناسالمی مانند سیگار کشیدن، مصرف الکل یا مواد مخدر شود و همچنین بر سلامت جسمانی و بروز چاقی تأثیرگذار باشد. علاوه بر این، کودکان ممکن است دچار احساس حقارت، انزوا، دشواری در تمرکز، اضطراب، بی‌توجهی به خود و افسردگی شوند.

چرا کودکان احساس تنهایی می کنند؟

دلایل متعددی برای احساس تنهایی در کودکان وجود دارد، به همین دلیل مهم است که والدین با دقت رفتار کودک را زیر نظر داشته باشند، با او ارتباطی صمیمانه و صادقانه برقرار کرده و فضای گفت‌وگوی آزاد فراهم کنند. برخی از رایج‌ترین دلایل احساس تنهایی کودکان عبارت‌اند از:

تغییر محیط زندگی یا مدرسه

جابجایی خانه یا مدرسه می‌تواند احساس تنهایی را در کودک تقویت کند. کودکان نسبت به تغییرات حساس‌ترند و ممکن است به‌سختی با شرایط جدید سازگار شوند.

از دست دادن یکی از اعضای خانواده یا حیوان خانگی

از دست دادن عزیزان، دوستان نزدیک یا حتی حیوانات خانگی می‌تواند کودکان را دچار شوک عاطفی کند و مدتی طول بکشد تا به این تغییرات عادت کنند. در این مدت، حمایت نزدیکان بسیار مهم است.

طلاق والدین 

وقتی والدین از هم جدا می‌شوند، کودک ممکن است احساس رهاشدگی کند. این موضوع می‌تواند احساس تنهایی و بی‌پناهی در او ایجاد کند. بنابراین در صورت وقوع طلاق، باید به کودک فرصت داد تا احساساتش را بیان کند و از توجه هر دو والد برخوردار باشد.

رد شدن اجتماعی و طرد شدن

تحقیقات نشان داده‌اند که طرد اجتماعی در مغز انسان همان مناطقی را فعال می‌کند که هنگام درد فیزیکی فعال می‌شوند. بنابراین، اگر کودکی مورد آزار، زورگویی یا طرد شدن قرار بگیرد، به‌طور طبیعی احساس تنهایی خواهد کرد.

تجربه خشونت فیزیکی یا روانی

کودکانی که در گذشته مورد خشونت قرار گرفته‌اند، در معرض خطر بیشتری برای احساس تنهایی هستند. بنابراین، درمان زخم‌های روانی و دریافت حمایت کامل از خانواده یا متخصصان مانند روان‌شناس و روان‌پزشک بسیار مهم است.

وضعیت اقتصادی خانواده

تحقیقات نشان داده‌اند که کودکان در خانواده‌های با درآمد بسیار پایین یا بسیار بالا، بیشتر از کودکان در خانواده‌های با درآمد متوسط احساس تنهایی می‌کنند. این نشان می‌دهد که مسائل مالی می‌تواند به‌طور مستقیم بر احساسات کودکان تأثیر بگذارد.

نشانه های احساس تنهایی در کودکان چیست

تشخیص اینکه آیا کودک یا نوجوان شما احساس تنهایی می‌کند یا نه، می‌تواند دشوار باشد. اولین گام مهم، تعریف معنای «تنهایی» است.

لیندا برتناخ (مشاور و روان‌درمانگر ایرلندی) می‌گوید:

«تفاوتی بین تنها بودن و احساس تنهایی وجود دارد. ممکن است انسان در تنهایی خود احساس رضایت و خوشحالی داشته باشد. اما در عین حال در میان ۸۰ هزار نفر در ورزشگاه حضور داشته باشد و همچنان احساس تنهایی کند»

برتناخ می‌گوید تنهایی زمانی است که انسان شکافی بین نیاز خود به ارتباط اجتماعی و تجربه‌ واقعی آن احساس می‌کند.

«کودکی ممکن است دوستانی داشته باشد، اما در روابطش مشکل وجود داشته باشد؛ جایی که کودک احساس طردشدگی، بیگانگی، انزوا، غمگینی یا بی‌حوصلگی می‌کند. این حس ناراحتی و اضطرابی که از این وضعیت ناشی می‌شود، می‌تواند به شکل تنهایی تجربه شود.»

سارا کسیدی، روان‌شناس کودک و نوجوان و رئیس منتخب انجمن روان‌شناسی ایرلند می‌گوید: «گاهی والدین وقتی می‌بینند فرزندشان بیشتر وقتش را تنها می‌گذراند، نگران می‌شوند، اما این لزوماً به معنای تنهایی کودک نیست. انسان‌ها ظرفیت اجتماعی متفاوتی دارند. برخی برای شارژ شدن نیاز به ارتباط زیاد دارند، در حالی که برخی دیگر از حضور بیش از حد در جمع خسته می‌شوند. همین تفاوت‌ها ممکن است والدین را سردرگم کند، چون نشانه مشخصی وجود ندارد — برخی کودکان بازی انفرادی را بیشتر دوست دارند و به آن نیاز دارند.»

او می‌گوید برای اینکه بتوان احساس تنهایی کودک را شناخت باید به چند نکته توجه کرد:

• گوشه‌گیری یا کم‌حرفی بیشتر از حد معمول
• وابستگی زیاد یا چسبندگی به والدین
• کاهش علاقه به فعالیت‌های روزمره
• گریه‌کردن یا ناراحتی‌های مکرر
• پایین‌بودن اعتماد به نفس یا تحقیر کردن خود
• اجتناب از دوستی‌ها یا نداشتن تعامل با همسالان
• نداشتن شبکه حمایت اجتماعی یا کسی که به او تکیه کنند
• تغییر ناگهانی در نحوه تعامل کودک با دیگران (مثلاً کمتر یا بیشتر از قبل سراغ دوستان رفتن)

احساس تنهایی در کودکی، چه عواقبی در بزرگسالی دارد

برخی از انواع تروماهای کودکی که بیشترین خطر تنهایی را در بزرگسالی ایجاد می‌کنند، عبارت‌اند از:

• مشکلات دلبستگی در اوایل زندگی میان کودک و والد یا مراقب اصلی؛
  
• نبود عشق بدون قید و شرط، از جمله انتقاد مداوم؛
  
• بی‌توجهی یا سوءاستفاده جسمی، جنسی یا عاطفی؛
  
• و/یا از دست دادن والد یا مراقب اصلی به دلایل اعتیاد، زندانی شدن، رها شدن یا مرگ.

این اتفاقات می‌توانند باعث اختلال در تنظیم احساسات شوند و به روابطی ناپایدار و متزلزل منجر شوند. افرادی که در برقراری ارتباط عاطفی سالم مشکل دارند، بیش از دیگران در معرض احساس تنهایی مزمن و شدید هستند.

همچنین، این افراد اغلب دچار بحران هویت‌اند و نمی‌دانند جایگاه واقعی آن‌ها در جامعه کجاست.

اعتمادبه‌نفس پایین نیز در میان بزرگسالانی که در کودکی آسیب دیده‌اند رایج است. شرم شدید و فراگیر آن‌ها، باعث می‌شود منزوی شوند، زیرا باور دارند که تلاش برای برقراری رابطه بی‌فایده است.

هنگامی که فرد خود را نالایقِ دوست‌داشتن، بی‌ارزش یا نخواستنی می‌داند، به‌طور ناخودآگاه دائماً در انتظار طرد شدن است. این باور نادرست معمولاً به گونه‌ای عمل می‌کند که سرانجام خودش را به واقعیت تبدیل می‌کند؛ چیزی که در روان‌شناسی آن را پیش‌گویی خودتحقق‌بخش می‌نامند.

درمان احساس تنهایی در کودکان

از نظر علمی، احساس تنهایی کودک زمانی به وضعیت هشدار تبدیل می‌شود که پایدار باشد و با علائم منفی مانند افسردگی، اضطراب، افت تحصیلی یا مشکلات رفتاری همراه شود. در این مرحله، تنهایی می‌تواند به سلامت روان و جسم کودک آسیب بزند و نیاز به مداخله تخصصی پیدا کند.

تشخیص مرز خطر معمولا بر اساس مدت زمان و شدت احساس تنهایی و تأثیر آن بر زندگی کودک انجام می‌شود. اگر فرزندتان مدت طولانی خود را تنها و جدا از گروه‌های همسالان حس کند، یا رفتارهایی مثل کناره‌گیری اجتماعی، کاهش علاقه به فعالیت‌ها، بی‌حوصلگی، یا افت در نمرات تحصیلی را نشان دهد، بهتر است خانواده یا مربیان به فکر کمک حرفه‌ای باشند. این کمک می‌تواند شامل مشاوره روان‌شناسی، درمان رفتاری یا گروه‌های حمایتی باشد که مهارت‌های اجتماعی و عاطفی کودک را تقویت می‌کنند.

اما در مواردی که احساس تنهایی سطحی و موقتی است، یا کودک در حال تطبیق با شرایط جدیدی مانند تغییر مدرسه یا ورود به دوره‌های سنی جدید است، والدین و مربیان می‌توانند با اقدامات ساده اما مؤثر از بروز تنهایی مزمن جلوگیری کنند. ایجاد فضایی امن برای بیان احساسات کودک، تشویق به شرکت در فعالیت‌های گروهی و پرورش مهارت‌های اجتماعی، کمک به شناخت و پذیرش تفاوت‌ها، و توجه به علایق و استعدادهای فردی کودک، از جمله راهکارهای کلیدی هستند. همچنین، حمایت مستمر و گفتگوهای صمیمانه درباره اهمیت ارتباطات اجتماعی و احساس تعلق، باعث می‌شود کودک بداند که تنها نیست و در کنار او هستیم.

در نهایت، هر زمان که احساس کردید تنهایی کودک شما بیش از حد شده و بر کیفیت زندگی‌اش تأثیر گذاشته، مراجعه به متخصص روانشناسی کودک بهترین گام بعدی خواهد بود.

نقش والدین در غلبه بر تنهایی کودک

• به فرزندتان کمک کنید هویت خود را پرورش دهد و با تشویق به دنبال فعالیت‌هایی برود که او را به دیگران مرتبط می‌کند.
• درباره فرهنگ و سنت‌های خانواده‌تان صحبت کنید و فضای امنی برای گفتگو درباره فرهنگ در بین دوستان ایجاد کنید.
• به آنان کمک کنید هویت خود را بهتر تعریف کنند، مثلاً علاقه به موضوعی خاص مانند زیست‌شناسی دریایی یا تئاتر می‌تواند فرصت ارتباط با افرادی با علایق مشابه باشد.
• در دوران بحران همچون بیماری همه گیر یا جنگ، گروه‌های آموزشی تشکیل دهید یا گزینه‌های دیگر برای یادگیری و تعامل اجتماعی خارج از کلاس‌های مجازی را پیدا کنید.
• فرصت‌هایی برای ارتباط از طریق فعالیت‌های مشترک فراهم کنید و استفاده ایمن از بازی‌های ویدیویی و شبکه‌های اجتماعی را آموزش دهید.
• گروه‌های آنلاین مرتبط با علایق خاص را به کودکان معرفی کنید. بازی‌های ویدیویی مناسب سن می‌توانند منبع ارتباطی خوبی باشند.
• درباره نیاز خود به تعلق و ارتباط صحبت کنید و نسبت به خود و دیگران مهربانی نشان دهید.
• تمرین‌های ذهن‌آگاهی برای کاهش استرس را انجام دهید.
• اجازه دهید فرزندتان دوستان و مربیانی در سنین، جنسیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف داشته باشد.
• کودکان را تشویق کنید با دوستانی که مدتی از آنها خبری نداشته‌اند تماس بگیرند.

معرفی کتاب‌های مفید برای کمک به کودکان تنها و نگران

یکی از ابزارهای مؤثر در کمک به کودکان برای درک و بیان احساسات، کتاب‌های داستانی و روان‌شناختی کودک‌محور هستند. مطالعه‌ این کتاب‌ها می‌تواند به کودکان کمک کند تا بفهمند تنها نیستند، احساساتشان طبیعی است و دیگرانی هم مانند آن‌ها چنین تجربه‌هایی داشته‌اند. داستان‌ها با زبانی ساده و فضای امن، کودک را به گفتگو درباره ترس‌ها، نگرانی‌ها و تنهایی‌اش تشویق می‌کنند. در همین راستا، می‌خواهیم کتابی کاربردی را معرفی کنیم که می‌تواند در مسیر کاهش احساس تنهایی و اضطراب به فرزندتان کمک کند: