کنترل خشم در نوجوانان: بررسی دلایل، نشانه‌ها و راهکارهای مؤثر

تقریباً همه والدین نوجوان‌ها این تجربه را دارند: از فرزندتان می‌خواهید کاری ساده مثل چیدن سفره شام را انجام دهد، اما با فریاد، درِ محکم بسته‌شده اتاق و عصبانیت شدید روبه‌رو می‌شوید. شما بیرون اتاق ایستاده‌اید و با خود فکر می‌کنید: «چی گفتم؟ چرا این‌قدر عصبانی شد؟»

والد بودن در دوران نوجوانی فرزند، کار آسانی نیست. این سال‌ها همراه با دگرگونی‌های شدید فیزیکی و مغزی و حجم زیادی از فشارهای جدید است. بدن آن‌ها به‌سرعت تغییر می‌کند، مغزشان در تلاش برای هماهنگی با این تغییرات است و دنیای امروز با شبکه‌های اجتماعی، فشار تحصیلی، چالش‌های دوستی، اخبار مداوم و... آن‌ها را بمباران می‌کند. گاهی اوقات همه‌چیز برایشان بیش از حد سنگین می‌شود و این احساس درونیِ فشار، خودش را با تحریک‌پذیری و عصبانیت نشان می‌دهد.

خشم در نوجوانان چیست و چرا طبیعی است؟

خشم یک هیجان انسانی و طبیعی است که همه انسان‌ها در طول زندگی آن را تجربه می‌کنند، و نوجوانان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. در واقع، دوران نوجوانی یکی از حساس‌ترین و پرتلاطم‌ترین مراحل رشد روانی و جسمی انسان است؛ دوره‌ای که با تغییرات گسترده هورمونی، فشارهای اجتماعی، تحصیلی، خانوادگی و بحران‌های هویتی همراه است. این عوامل زمینه‌ساز بروز احساسات شدید و گاه کنترل‌نشده‌ای همچون خشم می‌شوند.

خشم در نوجوانان احساسی است که در پاسخ به احساس بی‌عدالتی، ناکامی، تهدید، یا تحقیر بروز می‌کند. این احساس ممکن است به شکل‌های مختلفی ظاهر شود. نوجوانان ممکن است احساس خشم را درون خود بریزند، در نتیجه دچار افسردگی، اضطراب یا کناره‌گیری اجتماعی شوند. اما در برخی موارد، خشم به صورت رفتاری بروز می‌یابد، مانند پرخاشگری، توهین، درگیری‌های فیزیکی، ناسازگاری با والدین یا معلمان و حتی آسیب زدن به خود یا دیگران.

نشانه های خشم در نوجوانان

نوجوانان خشم خود را متفاوت از کودکان بروز می‌دهند. نوجوانان اغلب از توانایی‌های زبانی و مهارتی بالاتری برخوردارند و خشم خود را به شیوه‌های بزرگسالانه‌تری نشان می‌دهند. این رفتارها ممکن است شدید باشد و شامل مواردی مانند:

مصرف مواد مخدر یا الکل،رفتارهای ناهنجار و قانون‌شکنانه، پرخاشگری و تهدیدهای لفظی، رفتارهای جنسی نابه‌هنجار باشند.

برای کمک مؤثر، والدین، معلمان یا درمانگران باید بفهمند خشم از چه چیزی ناشی می‌شود و چگونه می‌توان مهارت‌هایی را برای مقابله با آن آموزش داد. مغز نوجوانان در حال تغییر مداوم شیمیایی است و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که خشم با کمبود انتقال‌دهنده‌های عصبی در ارتباط است.

احتمالا بپرسید چه زمانی خشم نوجوان بیشتر بروز می‌کند؟ باید گفت عوامل زیادی ممکن است محرک خشم نوجوانان باشند، اما بررسی کنید آیا الگوهایی وجود دارد، مثلاً: بعد از مدرسه، هنگام گرسنگی یا خستگی، پس از تغییر در برنامه روزمره، بعد از تماشای محتوای خاص تلویزیونی یا اینترنتی  فرزند شما رفتارهای متفاوتی بروز می دهد یا خیر. در نظر داشته باشید که بی‌احترامی به بزرگترها، درگیری با همسالان، عصبانیت شدید و حملات کلامی تند، رفتارهای تلافی‌جویانه، افت عملکرد تحصیلی همگی نشانه‌هایی از خشمگین بودن یک نوجوان است.

علت‌های اصلی خشم در نوجوانان

تغییرات شیمیایی بدن

اگرچه نسبت دادن عصبانیت به «هورمون‌ها» ساده‌سازی بیش از حد مسئله است، اما واقعیت این است که نوجوانی پر از تغییرات فیزیکی است که شدت احساسات را افزایش می‌دهند. سطح مواد شیمیایی مغز مانند سروتونین و نوراپی‌نفرین در نوجوانی به شکل غیرمنظم عمل می‌کنند که باعث حساسیت شدید به استرس می‌شود. از طرفی هورمون‌هایی که احساس شادی ایجاد می‌کنند مثل دوپامین، کمتر فعال هستند. نتیجه این وضعیت؟ بدنی که آمادگی بروز احساسات منفی زیادی مثل خشم یا اضطراب را دارد.

رشد مغز

یکی از مهم‌ترین عوامل بروز خشم در نوجوانان، تکامل مغز است. در حالی که احساسات بسیار شدید هستند، مغز نوجوان هنوز به طور کامل رشد نکرده است. بخشی از مغز که واکنش‌های احساسی را کنترل می‌کند (آمیگدالا) کامل است، اما بخش‌هایی که مسئول مهار تکانه‌ها، تفکر منطقی و درک دیدگاه دیگران هستند، تا بعد از ۲۰ سالگی به‌طور کامل شکل نمی‌گیرند. این عدم تعادل باعث می‌شود نوجوانان در کنترل خشم خود دچار مشکل شوند.

رشد شناختی

مغز نوجوانان بیشتر مستعد تجربه‌ی خشم است. خشم احساسی است که وقتی حس می‌کنیم چیزی ناعادلانه، اشتباه یا آسیب‌زننده است، تجربه می‌کنیم. در این سن، مغز نوجوان تازه به مفاهیم درست و غلط حساس شده، اما هنوز دیدگاه دیگران را به‌خوبی درک نمی‌کند و به شکل سیاه و سفید فکر می‌کند. این ترکیب، باعث می‌شود نوجوانان دنیا را از زاویه‌ی خواسته‌ها و نیازهای خود ببینند و نسبت به بی‌عدالتی‌های واقعی یا خیالی واکنش تندی نشان دهند؛ به همین دلیل، ممکن است به اندازه‌ی اخبار جهانی، از خواسته‌ای ساده مثل چیدن میز شام عصبانی شوند!

تمایل به استقلال

نوجوانان دیگر کودک نیستند، اما هنوز به‌طور کامل بزرگ‌سال هم محسوب نمی‌شوند. انتظارات اجتماعی از آن‌ها (نمرات خوب، شغل، رفتار مناسب) گاهی زودتر از آزادی‌هایی که به آن‌ها داده می‌شود، افزایش می‌یابد. آن‌ها احساس می‌کنند آماده‌ی گرفتن تصمیمات مهم هستند، اما هنوز اختیار لازم را ندارند. این «گیر افتادن در بین دو دنیا» احساس ناتوانی و سرخوردگی ایجاد می‌کند که ممکن است به شکل عصبانیت بروز کند.

نشانه‌ای از مشکلات پنهان

گاهی عصبانیت نوجوان، در واقع نقابی برای احساسات دیگری مثل اضطراب، افسردگی یا آسیب‌های روانی است. خشم احساسی منفی است که می‌توان آن را بیرونی کرد؛ برخلاف اضطراب یا غم که درونی هستند و شاید تحمل آن‌ها سخت‌تر باشد. سوء‌مصرف مواد، زورگویی یا تجربه‌ی سوءاستفاده نیز می‌تواند منجر به رفتارهای خشمگینانه شود. اگر نوجوانی که پیش‌تر مشکلی نداشته ناگهان رفتارهای پرخاشگرانه و بدون کنترل از خود نشان دهد، باید این موضوع را جدی گرفت.

راهکارهای مؤثر برای کنترل خشم در نوجوانان

نخستین گام برای آموزش کنترل خشم در نوجوانان، آموزش شناخت و درک احساسات است. بسیاری از نوجوانان تنها واژه "عصبانیت" را برای توصیف طیف گسترده‌ای از هیجانات منفی به‌کار می‌برند، در حالی که ممکن است احساس واقعی آن‌ها غم، ترس، دلخوری یا احساس بی‌ارزشی باشد. 

پس از شناخت احساس، نوجوان باید توانایی حل مسئله را بیاموزد. بسیاری از خشم‌ها به دلیل ناتوانی در مواجهه با چالش‌ها یا تضادها شکل می‌گیرند. آموزش مراحل ساده‌ای مانند تعریف دقیق مشکل، بررسی گزینه‌های مختلف، پیش‌بینی پیامدها و انتخاب بهترین راه‌حل، نوجوان را از رفتارهای ناگهانی و پرخاشگرانه دور کرده و به سمت تصمیم‌گیری منطقی سوق می‌دهد.

از سوی دیگر، خشم بر بدن نیز تأثیر می‌گذارد. افزایش ضربان قلب، تند شدن تنفس و تنش عضلانی از نشانه‌های آن هستند. بنابراین نوجوانان باید تکنیک‌های آرام‌سازی بدن را نیز فرا بگیرند. تمریناتی مانند نفس‌ عمیق و کنترل‌شده، مدیتیشن ساده، تمرکز بر لحظه اکنون (مایندفولنس) یا پیاده‌روی در محیطی آرام می‌تواند به تنظیم هیجانات کمک کند.

یکی از مؤثرترین شیوه‌ها در کنترل خشم، توانایی بیان آن با کلمات است. نوجوان باید یاد بگیرد که خشم خود را با احترام و بدون توهین یا سرزنش ابراز کند. مثلاً به جای این‌که بگوید: «تو همیشه منو اذیت می‌کنی»، بگوید: «وقتی حرفم رو قطع می‌کنی، احساس بی‌احترامی می‌کنم». این سبک بیان، نه تنها از شدت خشم می‌کاهد، بلکه به بهبود روابط نیز کمک می‌کند.

نوجوانی که مهارت‌های ارتباطی قوی دارد، کمتر دچار سوءتفاهم و درگیری می‌شود. آموزش مهارت‌هایی مانند گوش دادن فعال، رعایت نوبت در گفت‌وگو، حفظ آرامش و توانایی نه گفتن با احترام، به نوجوان کمک می‌کند تا در تعامل با دیگران، احساس کنترل بیشتری بر موقعیت‌ها داشته باشد.

در نهایت، باید توجه داشت که گاهی شدت خشم یا تکرار آن ممکن است نشان‌دهنده یک مشکل عمیق‌تر باشد. در چنین شرایط یکی از راهکارهای کنترل خشم در دانش آموزان مراجعه به روان‌شناس نوجوان یا مشاور متخصص است. درمان‌هایی مانند شناختی-رفتاری (CBT) به نوجوان می‌آموزند چگونه افکار منفی خود را بازسازی کند و رفتارهای سالم‌تری جایگزین کند.

نقش کتاب در کمک به کنترل خشم در نوجوانان

مطالعه کتاب‌های مناسب می‌تواند یکی از مؤثرترین و در عین حال کم‌هزینه‌ترین راه‌ها برای کمک به نوجوانان در مدیریت خشم باشد. کتاب‌های داستانی یا روانشناختی با شخصیت‌هایی که با احساسات مشابهی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، به نوجوانان این فرصت را می‌دهند تا خود را در قالب داستان ببینند و یاد بگیرند چگونه احساساتشان را بشناسند و کنترل کنند. این همذات‌پنداری باعث می‌شود نوجوان احساس درک‌شدگی داشته باشد و راه‌حل‌هایی غیرمستقیم برای عبور از تنش‌های درونی پیدا کند. از طرفی، مطالعه کتاب‌هایی با موضوع مهارت‌های زندگی یا کنترل هیجان می‌تواند ابزارهای عملی و ذهنی ارزشمندی در اختیار آن‌ها قرار دهد و مسیر رسیدن به آرامش و خودتنظیمی را هموارتر کند.

نقش والدین در مدیریت خشم نوجوان

آرامش خود را حفظ کنید

در لحظاتی که نوجوان از کنترل خارج می‌شود، آن‌ها به بزرگسالی نیاز دارند که در کنارشان آرام و منطقی بماند. اگر شما هم خشمگین شوید، بحران تشدید می‌شود. آرامش شما می‌تواند فضای تنش را آرام کند.

احساسات او را تأیید کنید

پیش از اینکه بخواهید واکنشی نشان دهید یا مسئله‌ای را حل کنید، احساس فرزندتان را به رسمیت بشناسید: «به‌نظر می‌رسد خیلی عصبانی هستی». روشن کنید که خشم داشتن اشکالی ندارد، ولی رفتارهای پرخاشگرانه مثل فریاد، شکستن وسایل یا صدمه زدن به دیگران، پذیرفتنی نیست.

راه‌حل‌های سالم برای تخلیه‌ی انرژی ارائه بدهید

خشم انرژی زیادی دارد. نوجوان باید راهی برای تخلیه‌ی این انرژی پیدا کند. فعالیت بدنی بسیار مؤثر است – ورزش نه‌تنها انرژی را مصرف می‌کند بلکه احساسات مثبت ایجاد می‌کند که به حل مسئله کمک می‌کند.

محرک‌ها را شناسایی کنید

اگر موضوعات خاصی مدام باعث خشم نوجوان می‌شوند، سعی کنید آن‌ها را شناسایی کرده و شرایط را طوری تغییر دهید که محرک‌ها کمتر شوند. مثلاً اگر زمان انجام کارهای خانه با شلوغ‌ترین زمان هفته تداخل دارد، برنامه‌ریزی را تغییر دهید یا اجازه دهید نوجوان در فعالیت‌هایی مشارکت کند که خشم او را به اقدام مثبت تبدیل کند.

آموزش خودمراقبتی و حل مسئله مهم است

نوجوانی زمانی برای یادگیری مدیریت احساسات است. خشم فرصتی برای یادگیری کنترل احساسات منفی شدید و حل مسئله به شکل سازنده است. خودمراقبتی می‌تواند شامل تنفس عمیق، آرام‌سازی یا فعالیت فیزیکی باشد. مهارت‌های حل مسئله هم شامل ارتباط مؤثر و قاطعانه است.

دادن اختیار و استقلال را فراموش نکنید

تا جایی که می‌توانید نوجوان را در تصمیم‌گیری‌ها شریک کنید و از سرزنش کردن اشتباهات او بپرهیزید. اشتباه بخشی از مسیر بلوغ و یادگیری است.

جمع بندی